بلوچستان اور برطانوی مؤرخین
پدنوک آباتی وانشتانی یک بھرے اے نیمگءَ دلگوش اِنت کہ نوک آباتی تاگتاں چوںءُ چے پیمءَ نوک آباتی راجمانانی سرءَ سان دور داتگ ، داں ایشانی(سانانی) سرپدبوھگءَ پد آ راجمانانی تہءَ جْوانی آرگ بہ بیت۔ اکیڈمک کوّاس اے گپءِ چارگءِ جہدءَ اَنت کہ نوک آباتی اھدءِ کوّاساں یا نبشتہ کاراں وتی کارانی تہا کجام کجام پندل ساز اِتگ اَنتءُ آ پندلانی آسرءَ نوک آباتی راجماناں چونیں تاوان رستگ۔
فاروق بلوچءِ کتاب پنچ درانی تہا بہر اِنت کہ انگریزاں چہ پیشءِ زمینی سیمسرءُسیاسی جاوراں چہ بگر داں انگریز جاسوسانی آھگءِ مولءُ مرادءُآہاں چہ بوتگیں ساناں چاگرد کنت۔فاروق بلوچ پیش لبزءِتہا کتابءِ سرھالءُ آئیءِارزشتءِ نیمگءَوانوکانی دلگوشءَ گوْر کنت کہ چدءُ پیش اے سرھال کموباز دگہ نکانانی تہا تران وَ بوتگ بلئے اے سرھال یک جتائیں بنگپےءِ ردءَ نبشتہ نہ بوتگ۔
فاروق بلوچ چہ بلوچستانءِ سیاسی ، راجی، نسلیءُ زمینی سیمسرانی گیشینگءَ گوں بنا کنت۔آ زمینءِ جوڑشتءَ بگر داں بلوچستانءَ ھستیں موسم، جناور، نیوگ، کشارکاریءِ وزمءُ آپءِ وسیلہاں اوں بنگپ جوڑ کنت۔بلوچستانءِ نسلی آباتیانی ہمراہیءَ آ اے زمینءِ راجدپتری ارزشتءَ اوں ہوار گیج اِیت کہ اےھندءِ تہءَ ارزشداریں بستارے داریت۔بلوچستانءِ تہءَ دودمانی سپرءَ یازدہ ہزار سال اِنت کہ گوں نوکیں سنگءِ اھد(New Stone Age)ءَ بنا بیت۔آریائی اُرشاں بگر داں سکندر مقدونیءِ اُرشءَ بازیں راجءُ ملکے بلوچستانءِ راجدپتری سپرءِ تہءَ ہوار اِنت۔
فاروق بلوچ میانی اھدءَ بلوچانی تاگتءَ آھگءُ آہانی میروانی ٹکءُ احمدزئیانی سیاسی مہکمیءِ بن ردومءَ جوانیں رنگےءَ پیش کنت۔ آ نصیرخان اولءِ اھدءَ(1794-1749)بلوچ حکومتءِ بام ءِ زمانگ گشیتءُ آئیءِ مرگءَبلوچ حکومتءِ زوالءِ بندات لیکیت ۔ نصیرخان ءِ اھدءَ بلوچستان چہ افغانستانءَ جتا یک جتائیں ملکے ءِ دروشمءَ کئیت ءُ بلوچ ءِ ڈنیءُ ھندی کار راھبند شریں وڑےءَ کارگرگ بنتءُ بلوچستان ءِ تہی سیاست مدتےءَ رند ترھْیت۔ نصیرخانءِ اھدءَبلوچستانءِ سیمسر اوں جوانیں رنگےءَ گیشّ اَنت۔نصیرءِ مرگءَرندبلوچستانءَ جاسوسانی آھگ بنا بیت(کہ ہژدھمی کرنءِگڈسرءُ نونزدھمی کرنءِ بنداتءِ زمانگ اِنت) کہ چہ غلام سرورءِ 1795ءَسیستانءُ بلوچستانءِسپرءَ بنا بیت۔
انگریز جاسوسانی بلوچستانءَ آھگءِ مکسدانی بابتءَ نبشتہ کارءِ ھیال ایش اِنت کہ انگریز حکومتءَ وتی جاسوس پہ سیاسی، لشکریءُ زمینی مالومداریانی یکجاہ کنگءِ ھاترءَ دیم داتگ اَنت۔ غلام سرور ءِ مالومداریانی وانشتءَ پد1809ءَچہ انگریز جاسوسانی آھگءِ درے بنگیج بیت کہ ایشانی تہا لیفٹیننت ہنری پوٹینگرءُکپٹن کرسٹی بنداتی مردم بنت کہ وتی پجارءَ چیر دینت بلوچستانءَ پُتراَنت۔ پوٹینگرءِ مالومداری کہ رندءَ کتابےءِ دروشمءَ دیما کاینت(Travels in Beloochistan and Sinde) لشکری دروشمءِ بنت کہ بیپاری راہانی، ارزشداریں شہرءُ میتگانی، تمنءُ آہانی کارمان ءُ حاکمانی نفری تاگتءِبابتءَبنت۔پوٹینگر بلوچءُ براہوئیاں تہنا زبانءِ بنیاد ءَ دو جتائیں راج نبشتہ کنت ءُ آہانی راجدپتری ءُ ربیدگی تکاں کمار نہ کنت۔آئیءَ بلوچستانءِ ھندی مردم ڈنگ، وحشیءُ بے دودگوْشتگ اَنت۔ پوٹینگرءَ رند اوں جاسوسانی آھگ برجاہ بیت کہ جتاجتائیں اھداں بلوچستانءَ کاینتءُ مزنیں کساسےءَ نکان نبشتہ کن اَنت کہ نوآبادیاتی حکومتءَ پہ اثرمندیں رنگےءَ حکومت کنگءَ کمک کن اَنت۔
انگریز جاسوساں افغانستان ءَ گوں وتی نپانی بندوک بوھگءِ سوبءَ بلوچستان ءُافغانستانءِ سیادی ردیں رنگے ءَ پیش کتگ اَنت ءُبلوچستان افغانستانءِبہرے گشتگ داں افغانستان ءِ حاکم بَد مہ بر اَنت۔ آہاں' میڑینءُ حاکمی کن'(divide and rule)ءِراھبندءِ ردءَ بلوچءُ بلوچستانءِ سیاسی، راجی، نسلی، تمنی، لبزانکیءُزمینی چاگرد اثرمند کتگ۔ آہاں سرپدیں رنگےءَ بلوچستانءِ سیاسیءُ نسلی راجدپترءُ ڈیھ زانش(geography ) جتا جتائیں لیکہءُ حیالانی ردءَ نبشتہ کتگ داں آؤکیں مردم مان بہ گیشّ اَنت۔کہ چریشیءِ سوبءَ نوک آباتیءَ رند ءِ نبشتہ کاراں آہانی رندگیریءَ بلوچءِ راجدپتر ردیں رنگے ءَ نبشتہ کتگءُ ہمک راجدپتر نویس جتاجتائیں لیکہانی منوگر اِنت۔ البت رندءِ آؤکیں نبشتہ کاراں وتا داں انگریزی اھدءِ نکاناں محدود کتگءُ یونانی، پارسیءُ عربی نکان کہ انگریز اھدءَ ساری اَنت کارمرز نہ کتگ اَنت۔چوشکہ قبضہ گیرءِ اولی اُرش مدام راجدپترءِ سرا بیت، انگریزاں اوں ہمے کار راھبندءِ ردءَ بلوچءُبلوچستانءِ راجدپترءِ سرءَ کار کتگ۔ آہاں وتی کارانی تہا راجدپترنویسیءِ راھبند کمار نہ کتگ اَنتءُ آجوئیں رنگےءَ ردیں چیز نویستگ اَنت۔ بلئے مروچیگیں نوکیں پٹءُ پولکار سائنسی راھبندانی ردءَ کار کنگءَ اَنتءُ انگریزانی نبشتگیں راجدپترءَ ڈامیچ کتگیں راجدپترے نبشتہ کنگءَ اَنت۔
کتابءِ گیشتر بہر انگریزجاسوسانی آھگ، نکانءُ آہانی سانانی سرءَ اِنت۔ البت کتابءِ ہمک در وت یک جتائیں باوستے چاگرد کنت کہ اگاں جتا اوں وانگ بہ بیت، سرھال گیش ّاَنت۔کتابءِ تہءَ جاسوسانی آھگءُ کموباز آہانی مالومداریانی یکجاہ کنگ (information-gathering) درشان کنگ بوتگ۔ البت اگاں ایشیءِ ھمراہیءَنبشتہ کارءَ بلوچستانءَ مالومداریءِ آرڈر (information order)ءُ آہانی یکجاہ کنگءِ وزم اوں باوست بہ کُرتین اَنت داں کتاب وتی مکسدءَ شرتریں وڑےءَ سوبمند بوتگ اَت۔ بگندئے دیمترءِ ایڈیشنانی تہا اے تک اوں ہوار گیجگ بہ بنت۔سرجمیءَ، اے کتاب پہ بلوچستانءَ انگریز اھدءِ وانوکءُ نودربراں المی اِنتءُ پہ ہما مردماں کہ آ بلوچستانءَانگریز جاسوسانی کار راھبندءُ ساناں سرپد بوہگ لوٹ اَنت۔ __________________________
اے نبشتانکءِ تہءَ درشان کُتگیں ھیالءُ لیکہ نبشتہ کارءِ وتیگ اَنت ہژدری نہ اِنت کہ بی ایس سی اسلام آباد آئیءِ ھیالءُ لیکہاں گوں منوگر بہ بیت۔
فاروق بلوچ، بلوچستان اور برطانوی مؤرخین،کوئٹہ:بلوچی اکیڈمی،تاک111،نیاد150، چاپ 2018